10 جرم زمستاني برترِ راه شيري براي رصد

ديدن اين 10 خوشه و سحابي را در زمستان به رصدگران تازه کار و کهنه کار پيشنهاد مي کنيم.
در شب هاي صاف زمستان، با نگاه انداختن به مسير راه شيري در آسمان، مي توانيد اجرام غير ستاره اي را تشخيص بدهيد. در اين فصل احتمالاً شب هاي سردي را خواهيد گذراند، اما در عوض آسمان شفاف تر است و براي ديدن چنين اجرامي نيز نياز به آسمان صاف و شفاف خواهيد داشت. پس ابزار رصدي تان را بيرون بگذاريد تا سرد شود (چون جريان همرفتي هوا تصوير را خراب مي کند) و آماده ي شبي پُر هيجان شويد.
در اين مقاله، 10 تا از بهترين اجرام ژرف آسمان زمستان معرفي شده اند. منظور از اجرام ژرف، اجرامي غير ستاره اي است که بيرون از مرزهاي منظومه ي شمسي قرار دارند. اين اجرام شامل خوشه هاي ستاره اي، صحابي ها و کهکشان ها مي شوند (که البته کهکشان ها در فهرست اين مقاله قرار نگرفته اند چون نخواسته ايم از مرزهاي راه شيري فراتر برويم).
هنگامي که با تلسکوپ به اين اجرام نگاه مي کنيد، به مشخصه هايي توجه کنيد که آن ها را متفاوت از اجرام ديگر کرده اند. در خوشه ها به دنبال ستاره هاي دو تايي و طرح هاي ستاره اي خاص بگرديد. توانايي رصد کردن تان را با تشخيص دادن شکل و رنگ سحابي ها بسنجيد. براي مقايسه، جرمي را که پيش تر رصد کرده بوديد، دوباره رصد کنيد. رصدتان را سَرسَري انجام ندهيد و از آن چه که مي بينيد، يادداشت و طرح مدادي تهيه کنيد. در چنين حالتي است که آن جرم را واقعاً رصد کرده ايد، نه اين که نگاهي به آن انداخته باشيد تا کنارش در فهرست علامت بزنيد. يادتان باشد که براي ديدن اين 10 جرم، قرار نيست با کسي مسابقه بدهيد.
اگر می خواهید شروع به رصد اجرام ژرف آسمان کنید، 10 جرمی که در این جدول می بینید پیشنهادهای مناسبی اند. برای این که نتیجه ی بهتری بگیرید، ابزار رصدتان را به جایی تاریک ببرید.

از ارابه ران شروع مي کنيم
 

در آغاز، به سراغ يکي از بهترين خوشه هاي باز آسمان مي رويم: M37 در صورت فلکي ارابه ران، که به آن خوشه ي فلفل نمکي هم گفته مي شود در شب هاي کاملاً تاريک، رصد گران تيزبين مي توانند اين خوشه را با چشم برهنه مانند لکه ابري ببينند. با استفاده از دوربين دوچشمي، مي توانيد دو خوشه ي درخشانِ ديگر به نام هاي M36 و M38 را در فاصله ي 3/5 و 6 درجه اي شمال غربي آن ببينيد. جرم شماره ي يک در فهرست اين مقاله، که از شما مي خواهيم روي آن تمرکز کنيد، همان خوشه ي M37 است.
با استفاده از تلسکوپي 7/5 سانتي متري (3 اينچي) مي توانيد 50 ستاره را در آن تشخيص بدهيد. درخشان ترين عضو اين خوشه، ستاره اي است به رنگ نارنجي و از قدر 9/1به نام HD39183 که تقريباً در مرکز خوشه قرار گرفته است.
در اغلب خوشه هاي باز، بيشتر کردنِ بزرگ نمايي، نماي خوشه را بدتر مي کند. همچنين استفاده کردن از تلسکوپ هاي بزرگ تر، چون ستاره هاي بيشتري را در پس زمينه ي خوش نمايش مي دهند، تشخيص دادن مرزهاي خوشه را دشوار مي کند. اما در مورد خوشه ي باز M37 چنين نيست. اين ويژگي شگفت انگيزي است که با تلسکوپ هاي بزرگتر، تعداد ستاره ي بيشتري در اين خوشه ديده مي شود، بدون اين که محدوده ي مرز آن ناپديد شود. با به کار بردن تلسکوپي 10 اينچي مي توان 200 ستاره را در آن تشخيص داد و اين تعداد در تلسکوپ 16 اينچي به 500 ستاره مي رسد.

به سراغ ثور مي رويم
 

پيدا کردن خوشه ي پروين (M45) در آسمان اصلاً دشوار نيست. در بسياري از اوقات، آن را حتي از درون شهر هم مي توان با چشم برهنه ديد. هر چه باشد، خوشه ي پروين پر نورترين خوشه ي تمام آسمان است.
اخترشناسان آماتوري که بينايي قوي اي دارند، در شبي تاريک مي توانند بيش از 6 ستاره اي که معمولاً مردم عادي در آن مي بينند تشخيص بدهند. رکورد من با چشم برهنه 11 ستاره است. شما چند ستاره مي توانيد در آن ببينيد؟ براي رکوردگيري تان شبي را انتخاب کنيد که هوا پايدار باشد و تلاطم نداشته باشد.
خوشه ي پروين را با چشم برهنه هم به خوبي مي توان ديد، ما با دوربين دو چشمي و تلسکوپ کوچک هم بسيار ديدني است. اغلب آماتورها براي ديدن خوشه ي پروين، دوربين هاي دوچشمي با توان بزرگ نمايي بين 10 تا 15 را انتخاب مي کنند. اگر از تلسکوپ استفاده مي کنيد، به سراغ کم توان ترين چشمي ها برويد.
براي ديدن سحابي خرچنگ (M1) نياز به تلسکوپ داريد. اگرچه در ابتداي نام اين جرم عبارت «سحابي» به کار مي رود، اخترشناسان آن را در رده ي بازمانده هاي ابرنواختر دسته بندي مي کنند.
سحابي خرچنگ درخشندگي سطحي زيادي دارد، بنابراين با تلسکوپي 7/5 سانتي متري (3 اينچي) مي توانيد آن را تشخيص بدهيد (برخي حتي آن را با دوربين دو چشمي مي بينند). اين جرم از قدر 8 مي درخشد و شکلي بيضوي دارد که در امتداد شمال غربي به جنوب شرقي کشيده شده است.
آسان ترين راه براي پيدا کردن سحابي خرچنگ اين است که از ستاره ي قدر سوم زتا-ثور آغاز کنيم و از آن جا کمي بيش از يک درجه به شمال غربي برويم.

حرکت به سوي جوزا
 

خودداري کردن در بخش «يکي بخر، دو تا ببر» در فروشگاه ها آسان نيست. جرم بعدي که مي خواهيم به سراغش برويم همه همين طور است. خوشه ي M35 در فاصله ي 2/3 درجه اي از ستاره ي قدر 3/3 اتا - جوزا قرار دارد.
در آسماني صاف و تاريک مي توانيد آن را به آساني با چشم برهنه ببينيد. اگر براي ديدن آن از تلسکوپ با بزرگ نمايي بيشتر از 100 استفاده کنيد، نه فقط ستاره هايش را تفکيک شده مي بينيد، بلکه خوشه ي باز ديگري را هم که نامش NGC2158 و قدرش 8/6 است در کنار آن خواهيد ديد.
خوشه ي M35 بيشتر از 20 ستاره ي درخشان تر از قدر 9 دارد که اغلب شان نزديک مرکز خوشه قرار دارند. در اين ناحيه به دنبال رشته اي از ستاره ها به طول تقريبي 10 دقيقه ي قوس بگرديد که شکلي مانند ساکسيفون را تشکيل داده اند. با به حساب آوردن ستاره هاي کم نورتر، تعداد کل ستاره هاي قابل مشاهده در اين خوشه از 200 فراتر مي رود.
اگر براي رصد کردن M35 از چشمي کم تواني استفاده کنيد، خوشه ي NGC2158 را به شکل کره ي کوچک و مه آلودي در کنار آن مي بينيد. با تلسکوپ هاي کوچک نمي توان ستاره هاي اين خوشه را از هم تفکيک کرد.

حالا، سحابي بزرگ
 

گشت هاي رصدي زمستان بدون رصد سحابي جبار (M42) که يکي از درخشان ترين سحابي هاي آسمان است، کامل نخواهند بود. آن را در شب هاي تاريک به آساني مي توان با چشم برهنه يافت. رصدگران تيزبين، حتي در آلودگي نوري شهرهاي بزرگ مي توانند آن را مانند «ستاره»ي مرکز شمشير جبار تشخيص بدهند.
با تلسکوپ نمي توان همه ي آن را يک جا ديد، چون به اندازه ي 6 برابر ماه کامل گسترده است. براي ديدن ذوزنقه ي مرکز اين سحابي، که از اجتماع ستاره هاي نوزاد شکل گرفته است، بايد از بزرگ نمايي 75x يا بيشتر استفاده کنيد.

بر فراز تک شاخ
 

اگر ندانيد که در آسمان صورت فلکي اي به نام تک شاخ داريم، اصلاً تعجب نمي کنم. اين صورت فلکي اصلاً درخشان نيست و در سايه ي صورت فلکي پُرنور جبار قرار گرفته است. اما دو تا از پر نورترين اجرام ژرف آسمان زمستان در اين صورت فلکي هستند که يکي از آن ها سحابي رُزِت (NGC2237-9) است.
در آسماني تاريک، نخست به سراغ خوشه ي باز NGC2244 برويد. تلسکوپي 4 اينچي مي تواند بيش از 20 ستاره از اين خوشه را، که به شکل بيضوي در امتداد شمال غربي تا جنوب شرقي امتداد پيدا کرده اند، تفکيک کند.
براي اين که بهتر بتوانيد سحابي رزت را تشخيص بدهيد، از بزرگ نمايي 50x استفاده کنيد و روي چشمي تان فيلتر سحابي بگذاريد تا نور ستاره هاي آن کم شود. بخش غربي اين سحابي درخشان تر ديده مي شود، اما گستردگي بخش شرقي آن بسيار بيشتر است. بخش شمالي اين سحابي، ديواره اي با مرز کاملاً قابل تشخيص دارد.
جرم شاخص ديگر در صورت فلکي تک شاخ، خوشه ي درخت کريسمس (NGC 2264) است. اين گروه از ستاره ها با قدر 3/9 به اندازه ي کافي درخشان هستند تا در شبي تاريک بتوان با چشم برهنه، آن را به شکل توده اي مه آلود و نا واضح مشاهده کرد. اگر با بزرگ نمايي 50x به ستاره ي 15- تک شاخ (از قدر 4/7) نگاه کنيد، در شرق و غرب آن، بيش از 10 ستاره خواهيد ديد. اين خط نيم درجه اي، بدنه ي درخت کريسمس را تشکيل مي دهد. سر اين درخت رو به جنوب است. ستاره هاي جنوب اين خوشه، بالاي درخت کريسمس را تشکيل مي دهند، اما در واقع از اعضاي اين خوشه (که حدود 2500 سال نوري از زمين فاصله دارد) نيستند.

ادامه ي مسير به سوي کلب اکبر
 

حالا مي رسيم به يکي از آسان ترين اجرام ژرف آسمان براي يافتن، زيرا پُر نورترين ستاره ي آسمان راهنمايي تان خواهد کرد. خوشه ي باز M41 در چهار درجه اي جنوب ستاره ي شباهنگ (آلفا- کلب اکبر که آن را با نام شعراي يماني هم مي شناسند) قرار دارد. در شبي تاريک به آساني مي توانيد اين خوشه را با چشم برهنه ببينيد.
با تلسکوپي 6 اينچي حدود 50 ستاره در اين خوشه ديده مي شود. اخترشناسان حدود 100 عضو را در محدوده اي به گستردگي ماه کامل در خوشه ي M41 شناسايي کرده اند.
اين خوشه در نگاه اول، کم و بيش کروي به نظر مي آيد. با رصد کردن دقيق تر، چند شاخه از ستاره ها را که در راستاي شمال - جنوب امتداد يافته اند مي توان تشخيص داد.
اگر خوشه ي تاو-کلب اکبر (NGC2362) را يک بار در عمرتان ديده باشيد، آن را با هيچ جرم آسماني ديگري اشتباه نخواهيد گرفت. دليل آن وجود ستاره ي سه تاييِ تاو (t)- کلب اکبر با قدر 4 در مرکز اين خوشه است.
براي يافتن اين خوشه، نخست ستاره ي قدر 1/8 دلتا (δ)- کلب اکبر را پيدا کنيد و سپس 2/8 درجه به سوي شمال شرقي برويد. به آساني مي توانيد خوشه را با چشم برهنه تشخيص بدهيد. اگر از دوربين دو چشمي استفاده کنيد، مي توانيد ستاره هايي را که در اين ناحيه از راه شيري کنار هم قرار گرفته اند ببينيد.
در ديد تلسکوپي، ستاره ي تاو - کلب اکبر حاکم مطلق اين خوشه خواهد بود و با درخشندگي خود، بسياري از ستاره هاي قدر 10 و کم نورتر پيرامونش را از ديد خارج خواهد کرد. براي اين که بتوانيد ستاره هاي موجود در اين خوشه را بشماريد، بهتر است که خود ستاره ي تاو-کلب اکبر را نخست در جهت شمال، و سپس در سه جهت ديگر، بيرون از ميدان ديد قرار بدهيد. پس از آن مي توانيد ستاره هاي کم نوري را که از پناه نور ستاره ي تاو-کلب اکبر بيرون آمده اند بشماريد و نتايج شمارش را با هم جمع کنيد.

پايان کار در کشتي دم
 

آخرين جرم زمستاني که در اين مقاله به سراغش مي رويم، در واقع دو جرم محسوب مي شود. خوشه ي باز M46 چند صد ستاره دارد که با تلسکوپي 4 اينچي مي توان 50 تا از آن ها را تشخيص داد. اين ستاره ها تقريباً در دايره اي به قطر کمي کمتر از نيم درجه جاي گرفته اند.
سحابي سياره نماي NGC 2438 در مرز خوشه ي باز M46 جا خوش کرده است. فاصله ي آن از مرکز خوشه حدود 7 دقيقه ي قوس در شمال، و قطر آن حدود 1 دقيقه ي قوس است. براي اين که بتوانيد شکل حلقه اي اين سحابي را با تلسکوپي کوچک ببينيد، نياز به آسماني تاريک، هوايي پايدار، و بزرگ نمايي حدود 125 داريد.
حالا نوبت شماست تا با اطلاعاتي که از اين مقاله کسب کرده ايد، گشتي در بخش زمستاني راه شيري بزنيد. پس برخيزيد، وسايل تان را آماده کنيد و به سراغ تک تک اين 10 جرم ژرف آسمان برويد. مطمئن باشيد که پشيمان نخواهيد شد!
منبع: نشريه نجوم، شماره 192.